Lirimi me Kusht

DISA PROBLEMATIKA TË INSTITUTIT TË LIRIMIT ME KUSHT PËR TË DËNUARIT ME BURGIM TË PËRJETSHËM, PËRBALLË STANDARDIT TË KONVENTËS EUROPIANE PËR TË DREJTAT E NJERIUT DISA PROBLEMATIKA TË INSTITUTIT TË LIRIMIT ME KUSHT PËR TË DËNUARIT ME BURGIM TË PËRJETSHËM, PËRBALLË STANDARDIT TË KONVENTËS EUROPIANE PËR TË DREJTAT E NJERIUT
  1. Koncepti dhe qëllimi i institutit të lirimit me kusht

Nëpërmjet institutit të lirimit me kusht personi, që është duke vuajtur dënimin me burg, lirohet para se ta ketë mbaruar plotësisht atë, me kusht që derisa të përfundojë koha për të cilën është dhënë dënimi, të mos kryejë vepër tjetër penale. Përfitimi i personit të dënuar ka të bëjë me faktin se nuk do të vuajë pjesën e mbetur të dënimit.[[1]]

Ky instrument i të drejtës penale duhet parë në funksion të riedukimit të personave që vuajnë dënimin me burg, parandalimin e recidivizmit dhe njëkohësisht si një mjet në luftën kundër kriminalitetit.[[2]] Lirimi me kusht shpreh karakterin human dhe proporcionalitetin e ndëshkimit në legjislacionin penal. Sipas përkufizimit që bën doktrina, dhënia e lirisë para kohe me kusht, pa vuajtur plotësisht dënimin e dhënë në vendimin penal, përfaqëson një shpërblim që i jepet të dënuarit i cili gjatë periudhës së vuajtjes së dënimit ka dhënë prova të vazhdueshme të sjelljes së mirë.[[3]][[4]]

Jurisprudenca është shprehur se ratio e këtij instituti, është e dyfishtë ku nga njëra anë duhet të shpërblejë të dënuarin i cili ka dhënë prova të rehabilitimit, dhe kjo përbën qëllimin e posaçëm të normës dhe nga ana tjetër të shërbejë si shembull për të dënuarit e tjerë.[[5]] Sipas jurisprudencës italiane themeli i këtij instituti ka të bëjë me mundësinë e rehabilitimit të brendshëm të të dënuarit me kalimin e kohës, dhe nëpërmjet kësaj të bërit të mundur e relativizmit të rrezikshmërisë shoqërore të tij.[[6]] Pikërisht, bërja me dije personave të dënuar se nëse shfaqin sjellje pozitive mund të lirohen nga vuajtja e dënimit me burg edhe para se ta kryejnë në tërësi dënimin, shërben si nxitje dhe stimulim që të dënuarit të jenë më aktivë në trajtimin e risocializimit të tyre jo vetëm në institucionin e vuajtjes së dënimit por edhe jashtë tij, në liri.

Si përfundim, ky instrument nuk duhet ngatëruar me dënimin apo faljen e dënimit, por ka të bëjë me një alternativë të dënimit që jepet në fazën e ekzekutimit të procedimit penal kur i dënuari ka vuajtur pjesën thelbësore të dënimit me burgim (dhe të përjetshëm), dhe vetëm për arsye të veçanta, nëse me sjelljen dhe punën e tij tregon se me dënimin e vuajtur është arritur qëllimi për edukimin e tij.[[7]]

            1.1. Kuptimi i lirimit me kusht për të dënuarit me burgim të përjetshëm

Lirimi me kusht është parashikuar si institut i posaçëm në Kodin Penal në nenet 64 dhe 65. Neni 64 rregullon institutin në përgjithësi, ndërkohë që neni 65 bën një rregullim specifik, për lirimin me kusht për të dënuarit me burgim të përjetshëm.

Referuar formulimit të dispozitës, neni 65 i Kodit Penal e konsideron lirimin me kusht për të dënuarit me burgim të përjetshëm si një përjashtim, ndërkohë që rregulli është se ata nuk do ta kenë këtë benefit. Nga ana tjetër, dispozita parashikon se vetëm në raste të jashtzakonshme, do të lejohet lirimi me kusht dhe vetëm nëse: i. kryen jo më pak se 35 vjet burg; ii. ka mbajtur sjellje shembullore; dhe iii. është arritur qëllimi i dënimit për edukimin e tij. Sipas parashikimit më sipër, një pjesë e kritereve janë të natyrës objektive dhe pjesa tjetër janë subjektive/materiale dhe të vlerësueshme në bazë të provave të sjella nga kërkuesi dhe organe të tjera administrative. Kriter objektiv është koha (35 vjet) që kërkuesi duhet të ketë vuajtur para së cilës mund të kërkojë lirim me kusht dhe nga ana tjetër, kritere materiale mbeten vlerësimi i sjelljes së tij dhe vlerësimi i arritjes së qëllimit të dënimit në funksion të edukimit të të dënuarit.

Pavarësisht kushteve që parashikon paragrafi i dytë, në paragrafin e tretë ndalohet kategorikisht lirimi me kusht për të dënuarit për veprat penale të “vrasjes për gjakmarrje” (Neni 78/a), “vrasjes së funksionarëve publik” (Neni 79/a), “vrasjes së funksionareve të Policisë së Shtetit” (Neni 79/b), “vrasjes për shkak të marrëdhënies familjare” (Neni 79/c) dhe “marrëdhënieve seksuale apo homoseksuale me dhunë me të mitur” (Neni 100/3).

  • Disa problematika të normës në këndvështrim të jurisprudencës së Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut (GjEDNj)

Referuar strukturës së dispozitës, vlerësojmë se ngrihen disa çështje që meritojnë vëmendje dhe që kanë të bëjnë me faktin nëse: i. neni 65 mundëson lirimin me kusht për të dënuarit me burgim të përjetshëm de iure dhe de facto; ii. afati prej 35 vjetësh është në përputhje me standardet ndërkombëtare; iii. kuptimi i fjalës “raste të jashtëzakonshme” është i njëjtë apo ka dallim me parashikimin “raste të veçanta” të bëra në nenin 64 të Kodit Penal.

            – Lidhur me mundësinë e përfitimit de jure dhe de facto nga mundësia e lirimit me kusht

Jurisprudenca e GjEDNj ka vlerësuar se dhënia e një dënimi me burgim të përjetshëm nuk është e ndaluar nga Konventa apo dokumente të tjera ndërkombëtare.[[8]] Megjithatë, për të qenë në përputhje me nenin 3 të KEDNJ-së, një dënim me burgim të përjetshëm duhet të jetë i reduktueshëm de jure dhe de facto, që do të thotë se duhet të ketë një perspektivë lirimi për të burgosurin.[[9]] Referuar parashikimit të nenit 65 të Kodit Penal, duket se në disa momente dispozita bllokon kategorikisht mundësinë e përfitimit nga e drejta. Kjo së pari në formulimin e paragrafit të parë ku shprehet se lirimi me kusht nuk lejohet për të dënuarit me burgim të përjetshëm. Po ashtu edhe paragrafi i tretë ndalon kategorikisht mundësinë e lirimit me kusht për të dënuarit për vepra penale të parashikuara nga nenet 78/a, 79/a, 79/b, 79/c dhe 100 (3) të Kodit Penal.

Duket se kjo praktikë bie ndesh me liritë dhe të drejtat themelore të njeriut dhe konkretisht me ndalimin e torturës dhe trajtimit çnjerëzor. Në çështjen Kajkaris GjEDNj sanksionoi për herë të parë standardin e ndalimit të aplikimit të dënimit me burgim të përjetshëm pa mundësinë e lirimit me kusht. Ky instrument nuk ndalon në vetëvete që të aplikohet dënimi me burgim të përetshëm, por ai duhet të analizohet rast pas rasti dhe mbi bazën e vlerësimit të personalitetit të të dënuarit.[[10]] Thënë këtë, dukshëm dispozita imponon një standard të ngurtë dhe heq me ligj, mundësinë e lirimit me kusht për një kategori të caktuar të dënuarish. Shteti ka detyrë të burgosë me qëllim mbrojtjen e marrdhënieve juridike në shoqëri, por nga ana tjetër, ka edhe për detyrë të kujdeset për riintegrimin e njerëzve në shoqëri. Ndalimi kategorik që bëhet në nenin 65, duket se niset nga një premisë e gabuar (dhe potencialisht diskriminuese) [[11]] se një kategori e caktuar të dënuarisht, nuk mund të riintegrohen. Për këtë vlerësojmë se këto parashikime vijnë në kundërshtim me standardin e GjEDNj.

            – Lidhur me plotësimin e afatit prej 35 vjetësh për paraqitjen e kërkesës për lirim me kusht

GjEDNj është shprehur se nuk ndërhyn në masën e dënimeve të parashikuara nga vendet anëtare, pasi kjo është një rezervë e juridiksionit të çdo vendi.[[12]] Megjithatë, në çështjen Vinter k. Mbretërisë së Bashkuar, Gjykata duke referuar në dokumenta ndërkombëtare si Statuti i Romës dhe duke bërë një studim krahasues në të gjitha vendet e Këshillit të Evropës (KE), është shprehur se legjislacioni i brendshëm duhet të parashikojë një mundësi të lirimit me kusht për të dënuarit me burgim të përjetshëm, kur vlerësohet se është përmbushur qëllimi i dënimit dhe vazhdimi i vuajtjes së dënimit nuk justifikohet mbi baza penalogjike. Për këtë, GjEDNj sugjeron që koha pas së cilës mund të lejohet paraqitja e kërkesës për lirim me kusht për të dënuarit me burgim të përjetshëm, të jetë jo më shumë se nga vuajtja e 25 viteve burgim.[[13]] Në po këtë këndvështrim GjEDNj është shprehur se edhe një afat prej 40 vjetësh është dukshëm në shkelje të parashikimeve të Konventës. Mosparashikimi i një afati është gjithashtu shkelje.[14]

Neni 65 paraqet problematikë edhe në drejtim të zgjatjes së afatit nga 25 në 35 vite, përpara se të paraqitet kërkesa për lirimin me kusht referuar jurisprudencës cituar më sipër. Kuptojmë se ajo është bërë me qëllim të harmonizimit me maksimumin e dënimit me burg të parashikuar në nenin 32 të Kodit Penal, megjithatë konstatojmë se ky afat bie ndesh me rekomandimet dhe standardet ndërkombëtare. Zgjatja e afateve mund të ketë të bëjë me një ashpërsim të politikës penale të një vendi, megjithatë kjo nuk duhet të kalojë marzhin e arsyetueshmërisë dhe proporcionalitetit të dënimit penal. Në këtë kuptim, vlerësojmë se edhe ky kriter paraqet problematika.

            – Lidhur me qartësinë e normës dhe kuptimin e termit “raste të jashtëzakonshme”

Një tjetër problematikë vlerësojmë se ka të bëjë me qartësinë e normës. Neni 64 i Kodit Penal përmend si kusht për lirim “arsyet e veçanta”, ndërkohë neni 65 rendit “rastet e jashtëzakonshme”. Të dyja parashikimet duket se krijojnë konfuzion mbi qartësinë e normës. Jurisprudenca e Gjykatës së Lartë ka tentuar disa herë ti qaset interpretimit të konceptit. Në qëndrimin e saj unifikues për interpretimin e nenit 64 të Kodit Penal është shprehur se “arsyet e veçanta” nuk duhen nënkuptuar si një kusht shtesë, por si një kusht i vetëm, i përbërë nga fakte të cilat provojnë se ёshtё arritur qëllimi i dënimit penal në rastin konkret për edukimin e të dënuarit dhe ai/ajo është i/e gatshëm të ri integrohet në shoqëri.[[15]]

Ndërkohë Gjykata e Lartë ka bërë një interpretim tjetër lidhur me kuptimin e termit “raste të jashtëzakonshme”. Gjyakata e Lartë shprehet se për të dënuarin me burgim të përjetshëm ligjvënësi kërkon ekzistencën e rasteve të jashtëzakonshme të cilat në kuptim të ligjit janë ato raste të rralla dhe që çmohen prej gjykatës si jo vetëm të jashtëzakonshme por edhe që për rëndësinë që kanë përligjin lirimin me kusht të të dënuarit me burgim të përjetshëm, në rast se ai plotëson edhe kushtet e tjera që kërkon dispozita. Gjithsesi, Kolegji çmon se rastet e jashtëzakonshme nuk përfshihen tek arsyet e veçanta dhe ato duhet të analizohen dhe argumentohen prej gjykatës që vendos në lidhje me lirimin me kusht.[[16]] Nëpërmjet këtij vendimi, Gjykata e Lartë i sheh “rastet e jashtëzakonshme” si kritere shtesë që i mbivendosen kushteve të parashikuara në nenin 65 (2) të KP. Ajo që vihet re në këtë rast është që Kolegji Penal duke u munduar të rendisë disa elementë që mund të përbëjnë “raste të jashtëzakonshme” duket se ka vendosur indirekt kritere të reja që nuk parashikohen në ligj.

Lidhur me interpretimin e këtij koncepti është shprehur edhe doktrina juridike. Parashikimi i lirimit me kusht për të dënuarit me burgim të përjetshëm, ka qenë pjesë e legjislacionit penal edhe para ndryshimeve demokratike në vitet ’90. Doktrina e kohës, ka mbajtur qëndrimin se “të jashtëzakonshme” janë ato raste, kur nga sjellja shembullore, qëndrimi vetëmohues në punë dhe shoqëri, veprimet pozitive dhe meritat jo të zakonshme të të dënuarit, bëhet i qartë riaftësimi i tij moral. [[17]] Ndërkohë sipas qasjes moderne termi “raste të jashtëzakonshme” duhet interpretuar brenda kritereve objektive dhe subjektive që ligji ka parashikuar shprehimisht. Ajo që ligji ka synuar të shquajë me mbiemrin të jashtëzakonshëm, është fakti që bindja e gjykatës për rehabilitimin dhe risocializimin e të dënuarve me burgim të përjetshëm duhet të formësohet nëpërmjet rrethanave të jashtëzakonshme që provojnë vërtetësinë e pretendimeve të të dënuarit dhe riaftësimin e tij për t’u risocializuar. [[18]]

Në vlerësimin tonë, qëndrimi që ka mbajtur doktrina e të dyja periudhave është me bindës se sa jurisprudenca e fundit e Gjykatës së Lartë dhe shkon në të njëtën linjë me standardin e aplikuar nga GjEDNj. Norma në mënyrën se si është formuluar por edhe jurisprudenca e Gjykataës së Lartë vjen në kundërshtim me jurisprudencën e GjEDNj e cila ka mbajtur qëndrimin se vlerësimi i “rrethanave të jashtëzakonshme”, por pa u specifikuar nga ligjvënësi se cilat mund të jenë këto rrethana, është në kundërshtim me nenin 3 të KEDNJ. [[19]] Kjo edhe për faktin se i ndihmon sigurisë juridike. I dënuari në kohën e nisjes së vuajtjes së dënimit duhet të ketë të qartë se cilat do të jenë kushtet që ai duhet të përmbushë me qëllim që të përfitojë nga e drejta e lirimit me kusht. [[20]]

  • Përfundime

Në përfundim, nisur edhe nga analiza krahasuese që bëmë më sipër, vlerësojmë të evidentojmë disa problematika që burojnë nga norma në vetëvete dhe nga aplikimi i saj. Konkretisht vlerësohet se:

  • nevojitet ndërhyrje në KP për të ndryshuar parashikimin mbi ndalimin e lirimit me kusht për të dënuarit me burgim të përjetshëm;
  • duhet përqasur standardi me vendet e KE lidhur me kohën minimale pas së cilës lind e drejta për të kërkuar lirimin me kusht;
  • duhen evituar parashikimet diskriminuese në legjislacion mbi pamundësinë e një kategorie të dënuarish për të kërkuar lirimin me kusht;
  • çështje të qartësisë së normës duhet të kenë një vëmendje më të shtuar nga Gjykata e Lartë dhe nëse do të jetë e nevojshme duhet të bëhen edhe qëndrime njësuese apo unifikuese që vijnë në frymën e jurisprudencës së GjEDNj.

BIBIOGRAFIA

Libra dhe artikuj shkencorë

  • “Komentar i Kodit Penal të Republikës së Kosovës”, Prof. Dr. Ismet Salihu, Mr.Sc. Hilmi Zhitija, Dr.Sc. Fejzullah Hasani, Botimi 1, Tiranë 2014;
  • “Komentar i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë”, Prof. Dr. Ismet Elezi, Prof. Dr. Kaçupi, Prof. Dr. Maksim Haxhia, Tiranë 2009;
  • “E Drejta Penale (Pjesa e Përgjithshme)”, Shefqet Muçi, Tiranë 2012;
  • “E Drejta Penale” (Pjesa e Përgjithshme), Prof. Asoc. Dr. Dorina Hoxha, Prof. Dr. Kaçupi, Prof. Dr. Maksim Haxhia, Shtëpia Botuese “Jozef”, Tiranë 2019;
  • “E Drejta penale e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë”, A. Çela, N. Peza, I. Elezi, G. Gjika Shtëpia botuese “8 nëntori”, 1982;

Vendime gjyqësore të juridiksionit të brendshëm

  • Vendimi nr. 185, datë 16.12.2022 i Kolegjit të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë;
  • Vendimi unifikues nr. 2/2015 i Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë;
  • Vendimi nr. 163, datë 14.06.2022 të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë;
  • Vendimi nr. 34-2020-50, datë 24.01.2020, i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Krujë;
  • Vendimi nr. 72/2012 i Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë;
  • Vendimi nr. 13/2014 i Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë.

Vendime të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut

  • Kotalla k. Holandës (dec.), 6.5.1978;
  • Bamher k. Mbretërisë së Bashkuar (dec.), 14.12.1988;
  • Kajkaris k. Qipros [GC], 12.2.2008;
  • Murray k. Hollandës [GC], 26.4.2016;
  • Êas k. Letonisë, 10.1.2019;
  • T. k. Mbretërisë së Bashkuar [DHM], nr. 24724/94, 16 dhjetor 1999;
  • V. k. Mbretërisë së Bashkuar [DHM], nr. 24888/94;
  • Saëoniuk k. Mbretërisë së Bashkuar, nr. 63716/00.
  • Vinter k. Mbretërisë së Bashkuar [GC], nr. 66069/09.
  • T.P dhe A.T k. Hungarisë nr. 37871/14;
  • Harkachiev dhe Tulumov k. Bullgarisë nr. 15018/11;
  • Petukhov k. Ukrainës (nr. 2), nr. 41216/13;
  • László Magyar k. Hungarisë, nr. 73593/10.

Vendime të gjykatave të huaja

  • Vendimi 72 BVerfGE 105, viti 1986 të Gjykatës Kushtetuese të Republikës Federale Gjermane;
  • Vendimi nr. 343, datë 19.03.1991 i Seksionit I Penal të Gjykatës Supreme të Kasacionit të Republikës së Italisë.

[[1]] Shiko Prof. Dr. Ismet Salihu, Mr.Sc. Hilmi Zhitija, Dr.Sc. Fejzullah Hasani, “Komentar i Kodit Penal të Republikës së Kosovës”, Botimi 1, Faqe 307, Tiranë 2014;

[[2]] Sipas Prof. Dr. Ismet Elezi, Prof. Dr. Kaçupi, Prof. Dr. Maksim Haxhia, “Komentar i Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë”, Fq 279, Tiranë 2009;

[[3]] Shiko Shefqet Muçi, “E Drejta Penale (Pjesa e Përgjithshme)”, Fq, 372, Tiranë 2012;

[[4]] Shiko Prof. Asoc. Dr. Dorina Hoxha, Prof. Dr. Kaçupi, Prof. Dr. Maksim Haxhia “E Drejta Penale” (Pjesa e Përgjithshme), Fq 693, Shtëpia Botuese “Jozef”, Tiranë 2019;

[[5]] Shiko vendimin nr. 72/2012 dhe 13/2014 të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë.

[[6]] Shiko vendimin nr. 343, datë 19.03.1991 të Seksionit I Penal të Gjykatës Supreme të Kasacionit të Republikës së Italisë, https://ëëë.cortedicassazione.it/corte-di-cassazione/

[[7]] Shiko vendimin nr. 185, datë 16.12.2022 të Kolegjit të Gjykatës Kushtetuese të Republikës së Shqipërisë.

[[8]] Shiko Kotalla k. Holandës (dec.), 6.5.1978 dhe Bamher k. Mbretërisë së Bashkuar (dec.), 14.12.1988).

[[9]] Shiko Kajkaris k. Qipros [GC], 12.2.2008, § 98 dhe Murray k. Hollandës [GC], 26.4.2016, § 99).

[[10]] Shiko vendimin 72 BVerfGE 105, viti 1986 të Gjykatës Kushtetuese të Republikës Federale Gjermane.

[[11]] Shiko Êas k. Letonisë, 10.1.2019, §§ 89-90.

[[12]] Shiko T. k. Mbretërisë së Bashkuar [DHM], nr. 24724/94, § 117, 16 dhjetor 1999; V. k. Mbretërisë së Bashkuar [DHM], nr. 24888/94, § 118, ECHR 1999-IX dhe Saëoniuk k. Mbretërisë së Bashkuar (vendim), nr. 63716/00, GJEDNJ 2001-VI.

[[13]] Shiko Vinter k. Mbretërisë së Bashkuar [GC], nr. 66069/09, § 117 – 118.

[[14]] Shiko T.P dhe A.T k. Hungarisë nr. 37871/14 dhe Harkachiev dhe Tulumov k. Bullgarisë nr. 15018/11.

[[15]] Shiko vendimin unifikues nr. 2/2015 të Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë.

[[16]] Shiko vendimin nr. 163, datë 14.06.2022 të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë § 84 – 85 dhe vendimin nr. 34-2020-50, datë 24.01.2020, të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Krujë.

[[17]] Shiko A. Çela, N. Peza, I. Elezi, G. Gjika “E Drejta penale e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë”, Shtëpia botuese “8 nëntori”, 1982, fq. 77.

[[18]] Idem 10.

[[19]] Shiko Petukhov k. Ukrainës (nr. 2), nr. 41216/13, § 173.

[[20]] Shiko László Magyar k. Hungarisë, nr. 73593/10, §§ 49-50, 20 maj 2014, dhe T.P dhe A.T k. Hungarisë, nr. 37871/14 dhe 73986/14, §§ 45-50, 4 tetor 2016.